طبق آمارى که از روایات ترتیب نزول به دست مى آید, 86 سوره مکى و 28سوره مدنى است که در این گروه بندى سه معیار وجود دارد:
1- مـعـیار زمان: بیش تر مفسرین معتقدند که معیار مکى یا مدنى بودن هجرت پیامبر اکرم (ص) از مـکه به مدینه است هر سوره‌اى که پیش از هجرت نازل شده مکى و هر سوره‌اى که پس از هجرت نازل شده است مدنى به شمار مى‌رود, خواه درمدینه نازل شده باشد خواه در سفرها و حتى در مکه در سـفـر حـج یا عمره یا پس ازفتح, چون پس از هجرت بوده است, مدنى محسوب مى‌شود ملاک هـجـرت نـیـز داخـل شـدن به مدینه است بنابراین آیاتى که پس از هجرت از مکه و پیش از ورود بـه مـدینه, در راه بر پیامبر نازل شده است, مکى محسوب مى شود مثلا آیه «ان الذی فرض علیک الـقـرآن لـرادک الى معاد»((1)) بر اساس این تعریف و ملاک که پس ازخروج از مکه در راه بر پیامبر نازل شده, مکى است.

2- مـعـیار مکان: هرچه در شهر مکه و پیرامون آن نازل شده مکى است و هرچه درمدینه و پیرامون آن نـازل گـردیده مدنى است‌, خواه پیش از هجرت یا پس از آن نازل شده باشد پس آن چه در غیر ایـن دو مـنطقه نازل شده باشد نه مکى است و نه مدنى در این زمینه جلال الدین سیوطى روایتى آورده است که پیامبر(ص) فرمودند: «انزل فی ثلاثة امکنة: مکة و المدینة و الشام» که طبق گفته ابن کثیر, مقصود از شام تبوک است((2)).

3- مـعـیار خطاب: هر سوره‌اى که در آن, خطاب به مشرکان مى باشد مکى و هرسوره اى که در آن خـطـاب بـه مـؤمـنان مى‌باشد, مدنى است در این زمینه ازعبداللّه بن مسعود حدیثى آورده اند که گـفته است: «هر سوره که «یا ایها الناس» در آن به کار رفته باشد, مکى است و هر سوره که «یا ایها الذین آمنوا» در آن به کار رفته باشد مدنى است» ((3)), زیرا در مدینه غلبه با مؤمنان بوده و در مـکـه بـا مشرکان البته درسوره هاى مدنى مانند سوره بقره, «یا ایها الناس» به کار رفته که کلیت این معیار راخدشه دار مى کند. بـراى تـشـخـیـص سـوره هـاى مکى و مدنى, ملاک‌هایى را مشخص کرده‌اند که هریک به تنهایى نـمى‌تواند ملاک جامع و مانعى باشد بلکه این ملاک ها روى هم رفته تاحدودى تعیین کننده است بـه طـور کـلـى مـلاک ها و علایم براى تشخیص, عبارت است از:
1) نص و خبر
2) علایم صورى و ظاهرى
3) علایم محتوایى ومعنوى

 علامه برهان الدین ابراهیم بن عمربن ابراهیم جعبرى (متوفاى 732) مـى گـویـد: «بـراى شـنـاخـت مـکى و مدنى دو راه وجود دارد: سماعى‌, که از راه نقل و روایـت بـه دسـت مـى آیـد قـیـاسـى‌, کـه از روى ضـابـطـه تـشـخیص داده مى شود» آن گونه که علقمة بن قیس (متوفاى 62) از عبداللّه بن مسعود روایت کرده است‌: «هر سوره اى که در آن «یا ایها الناس» آمده باشد یا لفظ «کلا» استعمال شده باشد یا در ابتداى آن حروف مقطع باشد ـ جز زهراوین (بقره و آل عمران) و نیز سوره رعد که بنا بر قولى مدنى است ـ یا در آن قصه آدم و ابلیس آمـده بـاشـد ـ جـز سـوره هاى طولانى ـ یاسوره اى که در آن سرگذشت انبیاى سلف و امت هاى گـذشـتـه آمده باشد مکى است, و هر سوره اى که در آن از فریضه و تکالیف و حدود شرعى سخن گفته شده باشد, مدنى است» ((4)). برخى خصوصیات دیگرى براى شناخت سوره هاى مکى و مدنى ذکر کرده اندکه عبارت است از:
1- کوتاهى آیات درون یک سوره و نیز کوتاهى سوره, نوعا مکى بودن آن رامى رساند و بلندى آیه هاى یک سوره علاوه بر بلندى سوره نوعا مدنى بودن آن راثابت مى کند.
2- لـحـن تـنـد و شدید سوره بیش تر با اهل مکه است که اهل عناد و لجاج ومقاومت در مقابل حق بـوده انـد, ولـى لحن ملایم و خفیف, مدنى بودن سوره رامى رساند که بیش تر خطاب به مؤمنین است.
3- بحث درباره اصول معارف و اصل ایمان و دعوت به اسلام از ویژگى هاى سوره هاى مکى است و در سوره هاى مدنى بیش تر از تفاصیل احکام و بیان شریعت اسلام سخن گفته شده است.
4- دعـوت بـه پـایبند بودن به اخلاق و استقامت در راى و سلامت عقیده و ترک لجاج و عناد و نیز بـرخورد تند با عقاید باطل مشرکان و ناچیز شمردن اندیشه هاى تهى و بى اساس آنان, از خصایص سـوره هـاى مـکى به شمار مى رود در حالى که برخورد با اهل کتاب و دعوت آنان به میانه روى در عـقـایـد و افـکـار و اندیشه ها و نیزمبارزه با منافقین و ذکر خصایص و صفات آنان از ویژگى هاى سوره هاى مدنى است.
5- غالبا خطاب ها با عنوان «یا ایها الناس» از ویژگى هاى سور مکى است و باعنوان «یا ایها الذین آمنوا» از خصایص سور مدنى است.

 البته این ویژگى ها هرگز کلیت ندارد, بلکه صرفا درباره برخى از انواع صدق مى کند و در صورت اجتماع چندین خصیصه, اگر موجب علم و یقین شود و نص معارضى در میان نباشد, قابل اعتماد اسـت, و مـوجـب قـوت احتمال و اطمینان مى شود در این صورت است که نتیجه کاربرد فقهى و تاریخى و غیره دارد بنابراین ملاک تشخیص مکى و مدنى, یا نقل و خبر است که اصطلاحا سماعى مـى‌گویند یا اجتهاد و شواهد ظاهرى و صورت جمله بندى و داشتن سجع و وزن و کوتاهى آیات و سوره‌هاست یا شواهد محتوایى است بدین معنا که شکل بیان اصول عقاید واحکام و برخورد با کفار و منافقین نشانه مکى و مدنى بودن سوره است.
 ------------------------------

پاورقی‌ها:
1- قصص 28: 85.
2- الاتقان , ج1 , ص 23.
3- المستدرک , ج3 , ص 18 ـ 19.
4- البرهان , ج1 , ص 189.

  منبع: کتاب علوم قرآنی

   محمد جواد شاهرودی